آشنایی با یک واژه قانونی مهم
حضانت در لغت به معنای زیر بال و پر گرفتن، در دامن خود پروراندن، پرستاری و… است. در عبارت حقوقی هم تکلیفی است که قانون برای نگهداری و تربیت اطفال به پدر و مادر میدهد…
میتوان گفت مفهوم حضانت، نگهداری از فرزند در ایام کودکی و رسیدگی به امور تربیتی و پرورش او و کوشا بودن در تامین خوراک، پوشاک و رسیدگی به نظافت و صیانت (حفظ) او از سرما و گرماست. درنهایت، عبارت است از گستراندن چتر حمایت مادی و معنوی بر سر طفل و تامین تغذیه، پوشاک و محافظت و مراقبت از او از آسیبهای جسمی و روانی و تلاش در امر تعلیم و تربیت او.
در قرآنکریم در آیه ۲۳۲ سوره مبارکه بقره هم به این موضوع و تکالیف والدین اشاره شده است. حضانت را از ۳ نظر میتوان بررسی کرد، وقتی پدر و مادر با هم زندگی میکنند یا طلاق نگرفتهاند، پس از طلاق و پس از فوت یکی از والدین یا هر دوی آنها.
● حضانت طفل در زمانی که پدر و مادر با هم زندگی میکنند
ماده (۱۱۶۸ قم) حضانت طفل را هم حق و هم تکلیف والدین میداند. براساس آن، نگهداری اطفال هم حق و هم تکلیف والدین است. یعنی هیچکدام از آنها نمیتوانند از این تکلیفی که شرع، قانون و عرف به عهدهشان گذاشته، شانه خالی کنند.
در ماده ۱۱۶۹ قم هم آمده برای حضانت و نگهداری طفلی که پدر و مادر او جدا از همدیگر زندگی میکنند، مادر تا سن ۷ سالگی اولویت دارد و پس از آن حضانت با پدر است. اشاره به نکتهای در اینجا لازم به نظر میرسد؛ اینکه تا ۷ سالگی مادر برای حضانت بچه «اولویت» دارد و معنیاش این نیست که اگر مادر مشکلی داشت، پدر نتواند حضانت فرزندش را زودتر بر عهده بگیرد.
ماده ۱۱۷۲ قم هم در این زمینه قانون مهمی است. طبق این ماده، نه پدر و نه مادر حق ندارند در مدتی که حضانت فرزند به عهده آنهاست، از نگهداری او امتناع کنند و اگر یکی از آنها این کار را انجام دهد، حاکم به تقاضای دیگری یا قیم یا یکی از نزدیکان یا مدعیالعموم (دادستان) نگهداری از طفل را به کسی که حضانت به عهده او است، الزام میکند. اگر این الزام ممکن و موثر نباشد، حضانت به خرج پدر و اگر پدر فوت شده باشد، به خرج مادر تعیین میشود. نکته بسیار مهم این است که رابطه پدر و فرزند یا مادر و فرزند، تابع روابط زن و شوهر نیست و والدین به بهانه جدایی نمیتوانند از زیر بار وظایف خود در این زمینه شانه خالی کنند؛ وظایف سنگینی که با تولد کودک به عهده والدین است.
● حضانت بعد از طلاق چه می شود؟
در ماده ۱۱۶۹ و ۱۱۷۴ قانون مدتی به این نکته اشاره شده است که بعد از طلاق حضانت فرزند با چه کسی خواهد بود.
حضانت طفل بعد از طلاق تابع ماده ۱۱۶۹ قم است؛ یعنی در حضانت دختران و پسران تا سن ۷ سالگی مادر اولویت دارد و بعد از آن با پدر است. در ماده ۱۱۷۴ قم هم آمده در صورتی که به علت طلاق یا هر دلیل دیگر، پدر و مادر در یک خانه سکونت نداشته باشند، هر یک از آنها که حضانت فرزند بر عهده او هم نیست، حق ملاقات او را دارد. تعیین زمان و مکان ملاقات و سایر جزییات هم در صورت اختلاف بین پدر و مادر در این زمینه به عهده دادگاه است.
مثلا اگر حق حضانت با مادر باشد، پدر حق دارد فرزندش را ببیند و حتی خود فرزند هم نمیتواند بگوید نمیخواهم پدرم را ببینم زیرا قانونگذار این حق را برای والدین تعیین کرده است و بچه نمیتواند آن را سلب کند. طبق ماده ۱۱۶۸قم، حضانت هم حق و هم تکلیف والدین است، اما این حق قابلتفویض است. مثلا پدر وظیفه دارد از فرزندش نگهداری کند اما مادر هم به این کار تمایل دارد. ممکن است پدر راضی شود حق حضانت را به مادر بدهد اما باید نفقه او را بدهد و هزینه زندگیاش را تامین کند.
● حضانت بعد از فوت والدین چه می شود؟
حالا فرض کنید پدر یا مادر یا هر دو فوت کنند. در این صورت تکلیف حضانت فرزند چه میشود؟
ماده ۱۱۷۱ قم راجع به حضانت طفل بعد از فوت والدین یا یکی از آنها، به صراحت صحبت کرده است: در صورتی که پدر یا مادر فوت کنند، حضانت طفل بر عهده آن دیگری که زنده است خواهد بود. هر چند پدر طفل فوت کرده و برای فرزندش قیم تعیین کرده باشد. یعنی اگر شوهر خانمی از دنیا برود، پدر و مادر شوهر نمیتوانند حضانت فرزندش را از او بگیرند. آنها فقط میتوانند حق ملاقات با نوهشان داشته باشند مگر در موارد سلب حضانت.
البته طبق ماده ۱۱۷۰ قم، اگر مادر در مدتی که حضانت طفل بر عهده او است به جنون مبتلا شود یا با دیگری ازدواج کند، میتوان از دادگاه سلب حضانت را درخواست کرد. چون برقراری ارتباط عاطفی او با همسر جدید، ممکن است باعث شود نتواند آنچنان که لازم است برای تربیت و پرورش فرزندش وقت صرف کند که این امر باید در محکمه اثبات شود.
● مواردی که باعث سلب حق حضانت میشود
براساس ماده ۱۱۷۳قم؛ هر گاه در اثر عدم مراقبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادر که حضانت طفل بر عهده اوست، سلامت جسمانی، تربیتی یا اخلاقی طفل در معرض خطر باشد، دادگاه میتواند به تقاضای نزدیکان طفل یا قیم یا رییس قوه قضاییه هر تصمیمی برای حضانت طفل لازم بداند، بگیرد.
طبق این ماده قانونی، این موارد از مصادیق عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین است. (اینکه گفته مصادیق، یعنی فقط این موارد نیست و اینها به عنوان مثال ذکر شدهاند و شاید بتوان رفتارهای دیگری را هم جزو آنها دانست.)
۱. اعتیاد زیانآور به الکل، مواد مخدر و قمار
۲. شهرت داشتن به فساد اخلاق و فحشا
۳. ابتلا به بیماریهای روانی با تشخیص پزشکیقانونی
۴. سوءاستفاده از طفل و اجبار او به مشاغل غیراخلاقی مانند فساد و فحشا، تکدیگری و قاچاق
۵. تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف
با توجه به این نکتهها، اگر پدر یا مادر مردی بخواهند بعد از فوت پسرشان حضانت نوهشان را از مادرش بگیرند، باید یکی از این مصادیق را اثبات کنند که به تشخیص دادگاه حکم صادر میشود.
همه این نکتهها که گفته شد، مربوط به قبل از سن بلوغ بچهها بود. چون دختری که به سن ۹ سال تمام قمری و پسری که به سن ۱۵ سالگی (قمری) رسیده باشد، خودش میتواند تصمیم بگیرد با چه کسی زندگی کند.
بابک صدر
وکیل پایه ۱ دادگستری و عضو کانون وکلای مرکز
Leave a Reply